مسجد جامع قم

مسجد جامع قم از مساجد قدیمی و تاریخی قم است. درباره تاریخ دقیق ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست، اما گفته شده بنای اولیه در قرن ششم هجری و عهد سلجوقیان ساخته شده و بعدها دیگر بناهای مسجد، در دوره‌های مختلف به آن افزوده‌ شده است. این مسجد که در محله قدیمی شهر قم واقع شده، دو ایوان و پنج شبستان با معماری اسلامی و کاشیکاری و مقرنس‌کاری همراه است. مسجد جامع قم در دوره‌های مختلف، مرمت گردیده و محل اقامه نماز جماعت و برنامه‌های تبلیغی و فرهنگی بوده است.

تاریخچه بنا

مسجد جامع قم از قدیمی‌ترین مساجد قم پس از مسجد امام حسن عسکری(ع) است. به‌خاطر اختلاف در گفته‌های مورخان، تاریخ دقیقی را نمی‌توان برای ساخت آن تعیین کرد؛ اما گفته شده در عهد سلجوقیان، بنای اصلی آن از جمله گنبدخانه شکل گرفت و دیگر قسمت‌های مسجد در دوره‌های پس از سلجوقی ساخته شد.

نقل‌قول‌ها درباره مسجد

اقوال درباره تاریخ ساخت مسجد جامع قم متعدد است و دلیل این اختلاف، ناشی از یکی دانستن مسجد جامع فعلی و مسجد عتیق قم دانسته شده است.

علی‌اصغر فقیهی در کتاب تاریخ مذهبی قم، ساخت مسجد را در سال ۲۶۵ق دانسته و سازنده‌اش را ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری می‌داند. با این حال روشن نیست این مسجد که با نام سازنده‌اش در کتاب تاریخ قم ذکر شده، در کدام محل ساخته شده و به کدام مسجد تصریح دارد.

عبدالجلیل قزوینی رازی در کتاب النقض معتقد است مسجد جامع را بهاءالدین کمال ثابت قمی در قرن ششم هجری بنا کرده و در جای دیگر گفته که امیر ابوالفضل عراقی، وزیر سلطان مسعود سلجوقی دستور ساخت مسجد جامع و مناره‌های آن را داده است.

فیض قمی هم در کتاب گنجینه آثار قم می‌نویسد که بنیانگذار مسجد جامع قم، سلطان جانی‌خان، پادشاه تاتار ترکستان و تاریخ بنای آن سال ۷۵۵ق است. همچنین سید کمال حاج‌سیدجوادی در کتاب مساجد ایران، با بهره‌گیری از اقوال مختلف، مسجد جامع قم را متعلق به عصر سلجوقی خوانده و احداث آن را در حدود نیمه اول قرن ششم هجری اعلام کرده است.

معماری

از آنجا که مسجد جامع قم مجموعه‌ای از بناهای چند عصر بوده، دارای معماری منحصربه‌فرد است. مسجد جامع، دو درِ ورودی دارد که درِ اصلی آن در قسمت غربی مسجد و روبروی ورودی مدرسه جهانگیرخان واقع شده و سردر آن دارای مقرنس‌کاری و کتیبه‌ای از کاشی خشتی از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار است. این مسجد، دو ایوان و پنج شبستان دارد که دو تای آن در اطراف گنبدخانه قرار دارد و متعلق به عصر صفوی است و سه شبستان دیگر در شرق، غرب و شمال مسجد متعلق به عصر قاجار است. زیرزمینی نیز در شبستان غربی در عصر ناصری به سال ۱۳۰۵ق احداث گردید.

مرمت و بازسازی

مسجد جامع در دوران صفویه، قاجار و پهلوی از طرف علما و مردم تعمیر شده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سازمان اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی، مسئولیت احیا و مرمت آن را بر عهده داشته‌اند.

اقامه نماز

در دهه ۱۳۳۰ش، زمانی که هنوز مسجد اعظم قم ساخته نشده بود، سید حسین بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، در ماه رمضان، نماز جماعت را در مسجد جامع قم اقامه می‌کرد و حضور مردم به‌گونه‌ای بود که اتصال صفوف نماز در پشت‌بام‌های اطراف مسجد نیز شکل می‌گرفت. از دیگر عالمانی که نماز جماعت و جمعه را برپا داشته‌اند، می‌توان به شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سید حسن جواهری، شیخ صادق تهرانی و سید مهدی صُحُفی اشاره کرد.

وضعیت امروزی

بنای کنونی مسجد جامع، شامل سردر ورودی، صحن، ایوان‌های جنوبی و شمالی، گنبدخانه و شبستان‌های متعدد است و مساحت آن به ۴۲۰۰ مترمربع با زیربنای ۲۹۷۰ مترمربع می‌رسد. این مسجد به‌همت سازمان میراث فرهنگی در تاریخ ۵ آذر ۱۳۱۲ش به شماره ۱۹۴ به ثبت رسیده است.

فعالیت‌ها

از جمله فعالیت‌های مسجد جامع، ایجاد کانون فرهنگی حضرت بقیة‌الله الاعظم است که دارای بخش‌های کتابخانه عمومی، آموزش تجوید و صوت و لحن قرآن، لابراتوار زبان انگلیسی، واحد نوارخانه و بانک امانی و واحد تبلیغات و مراسم است.

پانویس

منابع

• آقابابایی، رضا، تاریخ مسجد جامع قم، قم، زائر، ۱۳۸۳ش.
• رازی قزوینی، عبدالجلیل، النقض، تصحیح: سید جلال‌الدین محدث ارموی، ۱۳۳۱ش.
• سعیدیان، عبدالحسین، شهرهای ایران، تهران، ۱۳۷۹ش.
• فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، زائر، ۱۳۷۸ش.
• فیض، عباس، گنجینه آثار قم، چاپخانه استوار، چاپ اول، ۱۳۵۰ش.
• مسجد جامع قم، پایگاه اطلاع‌رسانی الشیعه، تاریخ بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۰ش.